„Rozważania o wieku XX” to zapis kilkumiesięcznych rozmów między historykami Timothym Snyderem i Tonym Judtem. O wyjątkowości tej publikacji świadczą też okoliczności powstania książki, które są nie mniej zajmujące niż tematy poruszane w trakcie dyskusji dwóch ekspertów od Europy Środkowo-Wschodniej.
W środę – 17 lipca o pomyśle na książkę w formie wywiadu – rzeki i obszarach mentalnych podróży z Timothym Snyderem rozmawiał Krzysztof Czyżewski z „Pogranicza”.
„Brawurowa jazda po prądach ideologicznych i mieliznach myśli dwudziestego wieku” – tak o „Rozważaniach…” napisał „Los Angeles Times”. Aby jednak taka „jazda” była w ogóle możliwa, musi zaistnieć kilka czynników. Przede wszystkim potrzeba tęgich umysłów, nadających kształt prowadzonym wywodom. Warunek sine qua non został w tym przypadku spełniony. – Tony Judt był wielkim historykiem i intelektualistą – wspomina nieżyjącego już przyjaciela Timothy Snyder, gość ostatniego spotkania literackiego w kawiarni „Piosenka o porcelanie” w Krasnogrudzie.
Gdy prof. Snyder zorientował się, że inna niż rozmowa forma współpracy nie będzie możliwa, z czwartkowych rozmów z Judtem uczynił cotygodniowy rytuał. Ten wieloletni wykładowca i znakomity publicysta chorował na stwardnienie zanikowe boczne, jego kondycja fizyczna nie pozwalała mu pisać. Taka forma „męskiej konfrontacji” – jak o spotkaniach mówi teraz Timothy Snyder – pozwalała mu osiągnąć satysfakcję intelektualną. – Tony był zawsze przygotowany, choć nigdy nie wiedział, jakie pytanie zadam – zaznacza Snyder. Dwóm badaczom dziejów Europy Środkowo-Wschodniej bardzo pomogła wspólna „biblioteka mentalna”, czyli publikacje i opracowania stanowiące odniesienia do omawianych zagadnień (na końcu „Rozważań…” znajduje się długa lista książek, nietypowa bibliografia, licząca ponad 100 pozycji).
Jestem historykiem Europy Wschodniej, gdzie książki „mówione” maja chlubną tradycję. Najsłynniejszym przykładem gatunku jest seria wywiadów czeskiego pisarza Karela Čapka z Tomášem Masarykiem, filozofem i prezydentem międzywojennej Czechosłowacji. Była to również pierwszą książka, którą Tony przeczytał po czesku od deski do deski. Zapewne najlepszą książką mówioną jest „Mój wiek”, imponująca autobiografia polskiego poety żydowskiego pochodzenia Aleksandra Wata, przygotowana na podstawie nagrań przez mieszkającego wówczas w Kalifornii Czesława Miłosza. Przeczytałem ją po raz pierwszy w pociągu z Warszawy do Pragi, na początku moich studiów doktoranckich. Nie myślałem o tych przykładach, kiedy zaproponowałem Tony’emu książkę mówioną, nie uważam się też za Čapka czy Miłosza. Jako specjalista od Europy Wschodniej, który przeczytał wiele takich książek, po prostu uznałem za oczywiste, że z takiej rozmowy może zrodzić się coś ważnego i trwałego. Timothy Snyder
„Rozważania o wieku XX” to pochwała rozmowy i pean na cześć lektury. Nierzadko na kartach tej książki odnaleźć można odwołania do literatury pięknej, do filozofii, ale też własnych doświadczeń w formie wątków biograficznych. Ta publikacja to także swoisty manifest historyków, w którym Judt i Snyder definiują rolę i zadania badacza „wschodniości”. – Tony uważał, że historia powinna być przede wszystkim przejrzysta, syntetyczna, otwarta na wszystkie perspektywy narodowe – podkreśla Snyder i dodaje od siebie, że w tej pracy równie istotna jest koncentracja na źródłach archiwalnych i odpowiedzialność w stosunku do języka. – Pisać dobrze, krótko i zwięźle jest strasznie trudno – dodaje prof. Snyder, odnosząc się do często pojawiającej się uwagi dotyczącej „nietypowego” języka w swoich książkach. Snyder jest laureatem literackiej nagrody Amerykańskiej Akademii Sztuki i Literatury.
Jeden ze starszych profesorów, którzy uczyli mnie w Cambridge, skarcił mnie kiedyś za fascynację strukturami fizycznymi i geologicznymi (pracowałem nad studium socjalizmu w Prowansji i bardzo mnie zajmowało znaczenie środowiska geograficznego i pogody): „Geografia” – powiedział – zajmuje się mapami, historia – kolesiami”. Nigdy tego nie zapomniałem, zarówno dlatego, że to oczywiście prawda – sami tworzymy naszą historię – ale również dlatego, że można w tym intuicyjnie wyczuć fałsz – okoliczności, w jakich tworzymy historię, nie można traktować jako danych, wymagają one pełnego, czułego opisu, w którym mapy mogą odegrać wielką rolę. Rozróżnienie między mapami a kolesiami, choć oczywiście prawdziwe, jest również zwodnicze. Wszyscy jesteśmy produktami map, rzeczywistych i wyobrażonych. Geografia mojego dzieciństwa – miejsca, w których bywałem, i to, co widziałem – ukształtowały mnie w osobę, którą jestem, w nie mniejszym stopniu niż rodzice czy nauczyciele. Tony Judt
„Starcie intelektualnych gigantów”, jakim jest wymiana myśli o XX wieku, to lekcja historii w najlepszym wydaniu. Książka jest rozważaniem nie tylko o przeszłości, ale i o tym, co nas czeka. Ekonomia, gospodarka, geografia, polityka zagraniczna, dyskurs na temat rozumienia idei i doświadczeń, przywrócenia znaczenia państwa, odbudowy więzi społecznych, wyznaczenia przestrzeni do dyskusji na równi z zagadnieniami dotyczącymi relacji polsko-żydowskich w odniesieniu między innymi do publikacji Normana Daviesa i jego polonocentryzmu, a także marksizm, syjonizm, Holocaust, faszyzm, Unia Europejska – to wszystko i jeszcze więcej znaleźć można na ponad 400 stronach „Rozważań o wieku XX”.
Problem ze splątanymi wydarzeniami historycznymi polega na tym, że aby lepiej pojąć ich zasadnicze elementy, musimy je rozdzielić. Aby ujrzeć opowieść w całej złożoności, musimy te elementy na powrót ze sobą spleść. Niestety, spora część historiografii wschodnioeuropejskich Żydów, oraz całej Europy Wschodniej, polegała albo na wymuszonym rozdzielaniu, albo na stanowczej odmowie dokonywania jakichkolwiek rozróżnień. Rozdział fałszuje jedną część historii, jego brak zniekształcą inną. Tony Judt
W tekście wykorzystałam fragmenty „Rozważań o wieku XX” T. Judta i T. Snydera.
Tony Judt (1948–2010), autor monumentalnego Powojnia. Historii Europy od roku 1945 (REBIS, 2008), gigant wśród badaczy dziejów najnowszych naszego kontynentu, pochodził z żydowskiej rodziny o korzeniach wschodnioeuropejskich i belgijskich. Urodził się w Londynie w 1948 r. W latach 60. był marksistowskim syjonistą – pracował w kibucach, służył w armii Izraela, do którego, jak i do marksizmu, niebawem się zraził. Studiował historię i nauki polityczne w King’s College w Cambridge oraz paryskiej École normale supérieure. Wykładał na University of California, w St. Anne’s College w Oksfordzie i na New York University, gdzie kierował zajmującym się dziejami Europy Remarque Institute. Publikował w „The New York Review of Books”, „The New Republican” – skąd go wyrzucono po oskarżeniach o… antysemityzm – a także w „Gazecie Wyborczej”. Członek Akademii Brytyjskiej oraz Amerykańskiej Akademii Sztuk i Nauk. REBIS w 2013 roku wydał także jego Wielkie złudzenie? Esej o Europie.
Timothy D. Snyder (ur. 1969) – uczeń i przyjaciel Tony’ego Judta, wykładowca historii na Yale University specjalizujący się w dziejach Europy Środkowo-Wschodniej. Doktoryzował się w Oksfordzie, wykładał w Harvardzie oraz na uniwersytetach w Paryżu, we Wiedniu i w Warszawie. Publikował m.in. w „International Herald Tribune”, „Chicago Tribune”, „Rzeczpospolitej”, „Tygodniku Powszechnym” i „Uważam Rze”. Autor m.in. takich książek jak: Rekonstrukcja narodów. Polska, Ukraina, Litwa, Białoruś 1569–1999, Czerwony książę, Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem.
22 lipca o godz. 20.00 w „Piosence o porcelanie” odbędzie się spotkanie z Marci Shore – profesor Wydziału Historii Uniwersytetu Yale, historyczką Europy Środkowo-Wschodniej, prowadzącą obecnie badania na temat filozoficznych źródeł zaangażowania politycznego w Europie Środkowej. Członkini Rady Naukowej Instytutu Studiów Zaawansowanych.
Fot. Niebywałe Suwałki
