Raport UNICEF „Wykluczenie transportowe dzieci i młodzieży w Polsce” przedstawia istotny problem społeczny, który w znaczący sposób wpływa na codzienne życie młodych ludzi w naszym kraju. Badanie ukazuje, że co szósty młody człowiek w wieku 12-19 lat jest zagrożony wykluczeniem transportowym. To zjawisko ma bezpośredni wpływ na ich edukację, relacje z rówieśnikami oraz ogólną jakość życia. Ponad 30% respondentów uważa, że dostęp do komunikacji publicznej w ich miejscu zamieszkania jest problematyczny, a 44% uczniów szkół średnich przy wyborze szkoły kierowało się dostępnością dogodnych połączeń. Co więcej, 21% młodzieży deklaruje, że zdecydowałoby się na inną szkołę, gdyby nie trudności związane z transportem, a 30% uważa, że brak problemów z dojazdami pozytywnie wpłynąłby na ich relacje towarzyskie.
Dostępność usług i obiektów dla uczniów w dużej mierze zależy od ich miejsca zamieszkania. Choć różnice w infrastrukturze szkół podstawowych są stosunkowo niewielkie, sytuacja zmienia się w przypadku szkół średnich oraz innych celów podróży młodzieży. Im większa odległość, tym bardziej kluczowe stają się możliwości transportowe. Badanie potwierdziło znane różnice w dostępie do centrów handlowych, obiektów sportowych i placówek kultury w różnych regionach, wykazując, że transport jest decydujący dla dostępu do usług na terenach peryferyjnych, niezależnie od jego jakości.
Czynnikiem wpływającym na korzystanie z transportu publicznego jest również czas dojścia do najbliższego przystanku. Aż 23% respondentów (na wsi 28%) wskazało, że wynosi on ponad 15 minut, co może decydować o niskiej atrakcyjności autobusu jako środka transportu.
Mimo stosunkowo częstych kursów, kolej wciąż przegrywa z samochodem. Najgorzej oceniono rozkłady jazdy w weekendy i po południu, komfort podróży oraz ceny biletów. Zaskakująco, punktualność i bezpieczeństwo wypadły lepiej.
Różnice regionalne w dostępie do usług
Spośród badanych uczniów (badanie nie objęło województwa podlaskiego, wśród badanych regionów znalazło się jednak warmińsko-mazurskie), 60% wskazało na obecność kilku obiektów sportowych w ich okolicy. Jednakże w pięciu powiatach peryferyjnych odsetek ten wyniósł jedynie 37%. Różnice te były szczególnie widoczne między średnimi a małymi miastami – o ile w średnich miastach infrastruktura nie odbiega znacząco od dużych ośrodków, to mniejsze miejscowości pod względem dostępu do usług przypominają obszary wiejskie. Wyniki te dowodzą, że wykluczenie transportowe młodzieży nie wynika jedynie z podziału na miasto i wieś, ale z innych, bardziej złożonych czynników, takich jak odległość i dostępność komunikacyjna.
Transport kluczowy dla przeciwdziałania wykluczeniu
Obecne różnice w dostępie do usług publicznych dla dzieci i młodzieży nie mogą zostać całkowicie zniwelowane poprzez budowę nowych obiektów, szczególnie w kontekście aktualnej sytuacji demograficznej. Można jednak znacząco zmniejszyć te dysproporcje poprzez usprawnienie transportu publicznego. Obejmuje to zarówno rozwój infrastruktury drogowej i kolejowej, jak i lepszą organizację przewozów. Wyniki badania wskazują, że działania na rzecz rozwoju transportu publicznego mogą przynieść znaczące efekty w niwelowaniu wykluczenia transportowego.
Uczniowie często korzystają z różnych środków transportu, zmieniając je w zależności od okoliczności. Najczęściej wybieranym sposobem dotarcia do szkoły jest chodzenie pieszo (codziennie 27%, czasami 38%) oraz jazda samochodem z członkiem rodziny (odpowiednio 21% i 39%). Samochód rodzinny jest najpopularniejszy na wsi (58%), a najmniej używany w dużych miastach.
Kto jest zagrożony wykluczeniem transportowym?
Wykluczenie transportowe dzieci i młodzieży można zdefiniować jako sytuację, w której ze względu na brak możliwości transportowych mają oni ograniczony dostęp do edukacji, usług publicznych i kontaktów społecznych. Kluczowym wskaźnikiem zagrożenia wykluczeniem jest częstotliwość kursów transportu publicznego. W badaniu przyjęto, że uczniowie są zagrożeni wykluczeniem, jeśli dostępny dla nich transport publiczny kursuje rzadziej niż raz na godzinę.
Wyniki pokazały, że 14% uczniów w wieku 12–19 lat w Polsce jest narażonych na wykluczenie transportowe. Zagrożenie to dotyczyło 27% badanych na wsi, 10% w małych miastach i jedynie 1–2% w średnich i dużych ośrodkach miejskich. W pięciu wybranych powiatach peryferyjnych zagrożenie wykluczeniem wzrosło do 26%.
Dziewczęta częściej wskazują na poczucie braku bezpieczeństwa w transporcie publicznym.
Zróżnicowane ryzyko wykluczenia transportowego
Uczniowie szkół średnich częściej oceniają dostęp do transportu publicznego gorzej niż uczniowie szkół podstawowych. Jest to związane z korzystaniem przez młodszych uczniów z autobusów szkolnych, które nie zawsze są rozróżniane od publicznego transportu zbiorowego. Wynika z tego, że 17% młodzieży ze szkół ponadpodstawowych jest zagrożonych wykluczeniem transportowym, w porównaniu do 10% dzieci ze szkół podstawowych.
Ciekawym spostrzeżeniem jest również różnica między płciami – 16% dziewcząt uważa, że jest zagrożone wykluczeniem, w porównaniu do 13% chłopców. Może to wynikać z różnych potrzeb transportowych lub postrzegania dostępności transportu przez obie grupy.
Znaczenie transportu prywatnego
Choć tylko 5% uczniów z grupy zagrożonej wykluczeniem nie posiada samochodu w domu, większość z nich wskazała na posiadanie co najmniej dwóch aut w rodzinie. W praktyce jednak samochód nie zawsze jest dostępny dla wszystkich domowników, co może ograniczać mobilność młodzieży, szczególnie w przypadku rodzin wielodzietnych.
Transport publiczny jest trzecim najczęstszym środkiem dojazdu do szkół – korzysta z niego 32% badanych, a dla 25% jest to główny sposób. Jest on najpopularniejszy w małych i dużych miastach, mniej na wsi (gdzie preferuje się samochód) i w średnich miastach (gdzie częściej chodzi się pieszo). Dziewczęta częściej niż chłopcy wybierają transport publiczny. Rower lub hulajnoga są używane czasami przez 18% uczniów, a regularnie przez 9%, głównie na wsi i w średnich miastach. 9% badanych czasem korzysta z podwózki osobami spoza rodziny, np. rodzicami kolegów.
W grupie uczniów zagrożonych wykluczeniem mniej osób chodzi pieszo, jeździ rowerem lub korzysta z transportu publicznego, a więcej używa samochodów. W powiatach peryferyjnych więcej uczniów jeździ samochodami lub skuterami.
Wnioski i rekomendacje
Wyniki badań wyraźnie wskazują na potrzebę zróżnicowanego podejścia do problemu wykluczenia transportowego. O ile infrastruktura i częstotliwość kursów transportu publicznego odgrywają kluczową rolę, istotne są również kwestie związane z bezpieczeństwem, dostępnością kierunków oraz organizacją rozkładów jazdy. Ułatwienie dostępu do transportu, zwłaszcza na terenach peryferyjnych, może znacząco poprawić jakość życia młodzieży i ich szanse edukacyjne.
Rozwój transportu publicznego, szczególnie autobusowego, w powiatach peryferyjnych wydaje się najskuteczniejszym rozwiązaniem w walce z wykluczeniem transportowym.
