Recenzja książki Melchiora Jakubowskiego Krajobraz religijny i etniczny Suwalszczyzny, Bukowiny i Łatgalii na przełomie XVIII i XIX wieku. Lokalne społeczności a struktury państwowe i wyznaniowe.
Autor: dr Krzysztof Snarski
Kilka tygodni temu na rynku wydawniczym ukazała się książka Melchiora Jakubowskiego Krajobraz religijny i etniczny Suwalszczyzny, Bukowiny i Łatgalii na przełomie XVIII i XIX wieku. Jest to rezultat rozszerzenia i uzupełnienia rozprawy doktorskiej, napisanej i obronionej przez autora w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego 2021 roku, a także wynik projektu badawczego pod nazwą Diamentowy Grant.
Omawiana książka podzielona jest na trzy części, z których każda na pomniejsze, ułożone ostatecznie w siedem obszernych rozdziałów. Założeniem autora było przeprowadzenie trzech równoległych wątków narracyjnych, wskazujących na podobieństwa i różnice, obserwowanych zjawisk kulturowych. Treść książki dotyczy trzech wytypowanych do przeprowadzenia badań regionów geograficznych: Suwalszczyzny, Bukowiny i Łatgalii. Dobór obszaru badawczego był według autora arbitralny i subiektywny, wyrażający osobiste sympatie. Jak pisze we wprowadzeniu M. Jakubowski: Krajobraz Suwalszczyzny, Bukowiny i Łatgalii jest pod wieloma względami podobny. Wspólnym mianownikiem są niezbyt wysokie wzgórza pokryte mozaiką pól, łąk i lasów, poprzetykanych siedzibami ludzkimi, oraz charakterystyczny nastrój cichej prowincji. […] Wybór regionów wynika jednak przede wszystkim z wielu analogii w ich dziejach w badanym okresie, przy równoczesnym znacznym oddaleniu geograficznym oraz odmiennych uwarunkowaniach. […] Wybrane regiony w pierwszej połowie XVIII wieku były rzadko zaludnione, a struktura ich ludności relatywnie mało zróżnicowana. […] Wybór okresu badań wynika właśnie stąd, że to wówczas ukształtowały się społeczności wieloreligijne i wieloetniczne.
We wprowadzeniu autor w sposób sprawozdawczy określa temat i zakres pracy. Następnie charakteryzuje stan badań, skupiając się na publikacjach istotnych z perspektywy warsztatu historyka, pomijając jednocześnie biblioteczkę kulturoznawczą, etnograficzną, czy antropologiczną. Oparcie wywodu naukowego z pominięciem części źródeł, skutkuje w dalszej części pracy swoistymi skrótami myślowymi i nieostrością przekazu. Zrozumiałym jest, że to autor dokonuje doboru i krytyki źródeł na potrzeby swojego wywodu, jednakże pominięcie – chociażby w zapisie bibliograficznym – opracowań Oskara Kolberga, Mariana Pokropka, Michała Głuszkowskiego, Grigorijusa Potasenko, Stefana Pastuszewskiego, a także innych badaczy kultury społeczności mniejszościowych na Suwalszczyźnie, zaburza równoważność poznawczą głównych wątków, nie pozostając bez wpływu na poprawność analizy.
W drugiej części autor charakteryzuje obszar badań. Robi to oddzielnie dla poszczególnych opisywanych regionów, począwszy od Suwalszczyzny, poprzez Bukowinę, aż po Łatgalię. Autor sporządza czytelny rys historyczny, wydzielając dla obszaru Suwalszczyzny okres Wielkiego Księstwa Litewskiego, Prus Nowowschodnich, a także Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Dodatkowo, w sposób bardzo skrótowy M. Jakubowski naświetla wydarzenia po okresie objętym badaniami, dla których buduje schematyczny kontekst. Obszarem pogłębionej analizy suwalskiej części opracowania, są okolice wsi Jeleniewo. Nie sposób w treści książki odnaleźć solidnej argumentacji, dla tak wybranego obszaru badawczego. Skupienie autora na tej części Suwalszczyzny oraz tak szczegółowe wnikniecie w opis warunków geograficznych, środowiskowych, hydrologicznych, zachęca do wyrażenia truizmu, że koszula jest bliższa ciału, a przestrzeń parafii jeleniewskiej autorowi książki.
W nieco inny sposób scharakteryzowana została Bukowina. Opisując tę krainę historyczną, autor wyprowadził klarowną chronologię, wyróżniając obszary, które na przestrzeni wieków stanowiły obszar badań, wyznaczając wreszcie centra i peryferie omawianego regionu. Niejako paralelnie do regionu Suwalszczyzny i reprezentującej ją parafii jeleniewskiej, w przypadku Bukowiny autor za punkt wyjścia swoich badań obrał miasto Seret, pomiędzy dolinami rzek Seret i Suczawa. W sposób drobiazgowy M. Jakubowski przybliża wszystkie możliwe aspekty historyczne i kulturowe, dotyczące omawianego regionu. Na tle swoistego historycznego imaginarium, bardzo interesującą staje się dwukrotnie odbyta w odstępie pół wieku podróż z Seretu do Białej Krynicy. Podstawą rekonstrukcji owej wyprawy stanowią mapy. Dla pierwszej podróży jest to mapa z lat 1773-1776, uzupełniana przez dokładniejsze zdjęcia topograficzne z 1790 roku. Podróż ponowna bazuje na planach katastralnych poszczególnych wsi oraz zdjęciu topograficznemu z 1828 lub 1829 roku. Ten jakże ciekawy zabieg stylistyczny, zaproponowany przez autora, w dużym stopniu uatrakcyjnia i uwiarygodnia prowadzoną narrację.
Trzecią „okolicą”, poddaną badaniom i analizie porównawczej jest obszar Łatgalii. Już przy pierwszym wprowadzeniu terminu, określającego omawiany obszar, M. Jakubowski rozwiązuje wątpliwości nazewnicze, wynikające z niejednoznacznej przynależności omawianego terenu w historii. Relacjonując wydarzenia historyczne, autor sprawnie rekonstruuje scenę najistotniejszych zdarzeń, mających decydujący wpływ na kierunki oraz prędkość rozwoju Łatgalii. Zwraca uwagę na jej przynależność do Rzeczpospolitej, Imperium Rosyjskiego, wreszcie – choć krótkotrwale do niepodległej Łotwy, ZSRR, by ostatecznie od roku 1991 ponownie mówić o Łatgalii jako integralnej części Łotwy. W tym przypadku obszarem badań objęte zostały okolice dawnego miasteczka Wyszki. Zaproponowany przez autora rejon badań, nie jest wyraźnie wyodrębniony pod względem przyrodniczym, ani też własnościowym. Jak się jednak okazuje jest to bardzo wdzięczny obszar do badań historycznych ze względu na dostępność uzupełniającej się dokumentacji dóbr państwowych. Również w przypadku Łatgalii autor zdecydował się na zabranie czytelnika w podróż imaginacyjną. Tym razem jest to wyprawa z Wyszek do Daniszewki, datowana na 1770 rok. Podstawę rekonstrukcji stanowią mapy generalnego pomiaru ziemskiego.
Trzecia część książki zatytułowana Problemy, analogie, porównania stanowi rzeczywisty opis zaobserwowanych podobieństw i różnic między wytypowanymi obszarami badań. Tu autor wydzielił najbardziej czytelne kategorie: Władza-nazwy-języki, Ludność, Topografia sakralna, Państwa i wyznania, Posługa religijna ze strony duchownych innego wyznania, Relacje międzyludzkie, Kolonizacja-modernizacja-nowe uprawy. Istotnym z tytułu moich zainteresowań badawczych, jawi się podrozdział Topografia sakralna. W oparciu o liczne źródła, w tym protokoły powizytacyjne M. Jakubowski nakreśla krajobraz religijny opisywanych regionów. Robi to odważnie, wykorzystując sprawnie warsztat historyka, płynnie łącząc osiemnasto- i dziewiętnastowieczne dane archiwalne, z wynikami wcześniejszych badań własnych, publikowanych jako artykuły w większych monografiach. Obok klarownie wyszczególnionych pomniejszych części, dotyczących Kościoła rzymskokatolickiego i Cerkwi prawosławnej, autor zdecydował się na odważny krok stylistyczny w narracji, wykorzystując w podrozdziałach numerowanych 2.1.3, 3.1.5, 3.1.7 przymiotnik relacyjny pozostały. Prawdopodobną motywacją autora, do realizacji takiego zamierzenia, był niedostatek źródeł bądź informacji terenowych. Jak się jednak okazuje, treść tych fragmentów zachęca czytelnika do własnych dociekań, wykroczenia poza źródła historyczne i sięgnięcia po treści mitologiczne, legendarne, a miejscami magiczne.
Podsumowaniem tej części książki jest odniesienie do małej architektury sakralnej. Jak się okazuje, krzyże i kapliczki, które współcześnie są charakterystycznym elementem krajobrazowym Suwalszczyzny, w wieku XVIII stanowiły nieliczne reprezentacje. M. Jakubowski dowodzi istnienia dwóch takich obiektów, po jednym na południowym i północnym krańcu Jeleniewa. W dokumentacji moich własnych badań małej architektury sakralnej na Suwalszczyźnie stwierdzam, że największy zryw religijności mieszkańców, w tym manifestacja swego przywiązania do wiary katolickiej, miał miejsce dopiero w drugiej połowie XIX wieku. Podobnego zdania jest autor recenzowanej książki względem krzyży i kapliczek z okolic Wyszek.
Podsumowując, należy stwierdzić, że publikacja Melchiora Jakubowskiego stanowi cenne uzupełnienie literatury z zakresu historii i kulturoznawstwa. Wyznaczone przez autora w sposób bardzo subiektywny przestrzenie porównawcze, wskazują na wielość wspólnych płaszczyzn badawczych, których eksploracja skutkuje istotnymi obserwacjami i analizami. Jest to również świadectwo pewnego nowatorskiego spojrzenia autora i konsekwentnego podążania historyka, ścieżkami historii i kultury – a może raczej kultur lokalnych.
Z serdecznością polecam zapoznanie się publikacją Melchiora Jakubowskiego, nie tylko ze względu na treść podstawową. Zachęcam również do odcyfrowania źródeł, na których kanwie autor oparł kreślenie owego krajobrazu religijnego i etnicznego.
Melchior Jakubowski
Krajobraz religijny i etniczny Suwalszczyzny, Bukowiny i Łatgalii na przełomie XVIII i XIX wieku. Lokalne społeczności a struktury państwowe i wyznaniowe
Kraków, Universitas 2022
ISBN 978-83-242-3774-6
ss. 391 + 52 str. ilustracji